طبق آمار رسمی وزارت راه و شهرسازی، شبکه حمل و نقل ریلی ایران در حال حاضر دارای 10460 کیلومتر طول خط راه‌آهن بوده که طی سال‌های 1295 تا 1395 ساخته شده است. ایران به دلیل جایگاه ترانزیت ایده‌آلی که دارد بهترین مسیر برای اتصال اروپا به خاورمیانه و شرق دور است. اما، متاسفانه به دلیل سیاست‌های غلط و تحریم‌های بین‌المللی و همچنین بافت فرسوده ریلی نتوانسته از این فرصت طلایی کسب سرمایه کند.
حتی در حمل و نقل داخلی نیز به دلیل فرسوده بودن واگن‌ها و کمبود امکانات رفاهی، حمل و نقل ریلی کشور توفیق چندانی کسب نکرده است. بیشتر مسافران ترجیح می‌دهند از حمل و نقل زمینی یا هوایی استفاده کنند که این مسئله هم هزینه زیادی برای آن‌ها در بردارد و هم امنیت جانی آن‌ها را به خطر می‌اندازد. از این رو، می‌توان حمل و نقل ریلی را جزو ایمن‌ترین گزینه‌های انتخاب برای سفر دانست. اما، خوشبختانه بسیاری از شرکت‌های خصوصی با واردات واگن‌های ترابری جدید و با کیفیت، این امکان را به مسافران و تاجران داده‌اند که از سیستم ریلی نهایت بهره را ببرند.
حمل و نقل ریلی کالا در ایران نسبت به سال‌های گذشته از لحاظ کیفی و فنی پیشرفت زیادی داشته و به لطف اضافه شدن خطوط ریلی فراوان ظرف چند سال گذشته، تبدیل به یک صنعت پر رونق شده است. خطوط مهم ریلی کشور برای حمل و نقل کالا شامل خط ریلی تهران – بندر ترکمن، خط ریلی تهران – بندر امام خمینی، خط ریلی قم – زرند و خط ریلی گرمسار – مشهد می‌شوند. این خطوط چهار سوی کشور را به هم متصل و حمل و نقل کالا را بسیار آسان کرده است.
ایران یکی از کشورهای مهم در حمل و نقل بین المللی محسوب می‌شود؛ چراکه در گلوگاه زمین واقع شده و کریدور یا راهرویی مهم برای اتصال اروپا به آسیامرکزی و شرق دور به شمار می‌آید. بسیاری از قطارهای بین المللی از راه‌آهن انزلی و امیرآباد عبور می‌کنند. ایران با چندین کشور جهان ارتباط ریلی داشته و همه‌روزه چندین قطار از کشور عزیزمان به سایر نقاط کره خاکی عزیمت می‌کنند. برخی از این کشورهای مهم عبارتند از:
جمهوری آذربایجان، گرجستان، چین، بلغارستان، روسیه، استونی، اوکراین، ازبکستان، لهستان، مغولستان، قزاقستان و غیره که همگی جزو مهمترین مسیرهای حمل و نقل ریلی کالا محسوب می‌شوند.
شرکت‌های حمل و نقل ریلی در ایران ابتدا باید از شرکت راه‌آهن کشور مجوز دریافت کنند تا به راحتی بتوانند به جابجایی مسافران و کالاها بپردازند. این شرکت‌ها می‌توانند علاوه بر دریافت مجوز برای حمل و نقل کالا، اقدام به دریافت سایر مجوزها نیز بکنند. این مجوزها شامل ارائه خدمات وابسته به حمل و نقل شده و سرویس‌هایی نظیر امور بهره‌برداری از ناوگان، امور پایانه‌های تعمیرات، پشتیبانی‌های فنی و مهندسی، سیستم‌های کنترل و ناوبری قطار را در برمی‌گیرد.
شرکت‌های ترابری ریلی توسط اشخاص حقیقی اداره شده و با تامین واگن‌های مورد نیاز کشور به صورت خصوصی به فعالیت و ارائه خدمات مشغول می‌شوند. این شرکت‌ها باید ظرفیت و میزان توانایی خود را مشخص کرده و در شرکت راه‌آهن کشور به ثبت برسانند. این ظرفیت‌ها شامل نوع بار، تعداد بار، وزن قابل تحمل واگن‌ها و غیره می‌شود که شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران با بررسی شرایط و نیاز کشور مجوز فعالیت را صادر می‌کند. شرکت‌ها نیز پس از اینکه تمام مجوزهای لازم را اخذ کردند با اجاره واگن‌ها به مشتریان، کالاهای آن‌ها را به مقصد می‌رسانند.
برای حمل و نقل کالا مقررات مختلفی وضع شده است که برخی از آن‌ها به شکل کنوانسیون‌های بین المللی بوده که کشورها می‌توانند برای بهره‌مندی از بندهای آن اقدام به پذیرش کنوانسیون کنند. برخی از این پروتکل‌ها عبارتند از کنوانسیون حمل و نقل بین المللی (FTTOC)، کنوانسیون جامع حمل و نقل بین المللی راه‌آهن و چندین کنوانسیون دیگر که هر کدام دارای بندهای مختلف و ضوابط خاص هستند. به عنوان مثال، یکی از بندهای این قراردادهای بین المللی به موضوع حذف تعرفه‌های گمرکی و کاهش نرخ ترانزیت اشاره دارد. این امر موجب می‌شود تا حمل و نقل زمینی بین کشورها آسان‌تر انجام شود.
حمل و نقل ریلی به دلیل امنیت و هزینه کمی که دربر دارد جزو ایده‌آل‌ترین روش‌های ترانزیت می‌باشد. کالاهای زیادی را می‌توان از طریق راه‌آهن جابجا کرد؛ اما، بهتر است قبل از ارسال کالا از شرکت‌های مربوط سوال کنید که آیا توانایی جابجایی کالاهای شما را دارند یا خیر. در برخی از موارد مشاهده شده است که شرکت‌های حمل و نقل ریلی بدون در نظر گرفتن این موضوع اقدام به جابجایی بار خارج از ظرفیت و توانایی واگن‌ها کرده‌اند و همین موضوع آسیب‌های زیادی به کالای مشتریان وارد کرده است.
به طور کلی حمل و نقل ریلی کالا شامل جابجایی انواع مواد معدنی، انواع فلزات، انواع حیوانات اهلی و دامی، انواع فراورده‌های چوبی و غیره که هر کدام نیاز به یک واگن مخصوص دارند. به طور مثال، برای حمل سنگ‌آهن از واگن‌های لبه بلند، برای حمل زغال‌سنگ از واگن فله‌بر، برای حمل آهن‌آلات از واگن لبه کوتاه و برای حمل مواد آهکی و سیمان از واگن‌های مسقف استفاده می‌شود.
برای انتقال بار از طریق شرکت‌های حمل و نقل ریلی کالا باید اسناد مورد نیاز را جمع‌آوری و تمام فرم‌هایی که برای انتقال کالا از سوی شرکت‌های ترابری ارائه می‌شوند را پر کرد. برای انتقال کالا شما باید یک قرارداد رسمی با شرکت‌های مربوطه تنظیم کنید. این قرارداد شامل نام، نشانی فرستنده و گیرنده، مشخصات کالا، مشخصات طول مسی و غیره می‌شود. پس از اینکه قرار داد اصلی بین مشتری و شرکت ترابری ریلی امضا شد، طرفین برای مدت زمان واگذاری واگن‌ها به توافق می‌رسند. پس از این که این توافق حاصل شد نحوه چگونگی تحویل بار، نوع بار، وزن بار را تعیین و متناسب با آن هزینه باربری را مشخص می‌کنند.
پس از انجام کارهای فوق در نهایت یک برگه بارنامه مربوط به کالا تنظیم می‌شود و به طرفین داده می‌شود. این بارنامه یک سند قانونی به حساب می‌آید که در کنار قرارداد تنظیم شده و بیانگر روش حمل و نقل و نحوه تحویل بار می‌شود. در صورتی که شرکت مربوطه روش‌هایی خارج از قرارداد برای حمل بار اتخاذ کند مشمول جریمه‌های سنگین از سوی شرکت راه‌آهن کشور می‌شود. حتی در مواقعی ممکن است هیچ پولی از طرف مشتری بابت حمل بار دریافت نکند. بنابراین، در زمان تنظیم قرارداد به عنوان مشتری به این بند توجه کرده و حتما یک نسخه کپی از آن نزد خود نگه دارید تا در صورت نیاز به مراجع قانونی ارائه دهید.
یک مسئله مهم دیگری که هنگام عقد قرارداد با شرکت‌های حمل و نقل ریلی کالا باید به آن توجه کنید، بیمه‌نامه است. البته، تمام مفاد مندرج شده در قرارداد فوق به منزله بیمه تلقی می‌گردد، اما بهتر است برای در نظر گرفتن جوانب احتیاط یک بیمه‌نامه مستقل نیز تنظیم کنید تا در صورت بروز هرگونه خسارت به کالاهای شما، بتوانید برای دریافت خسارت به مراجع ذی‌ربط شکایت کنید.
حمل و نقل بار از طریق سیستم ریلی دارای مزایای منحصربفردی است که در ادامه به مهمترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.
ایمنی: طبق آمار کمترین میزان تلفات و خسارت در زمینه حمل و نقل مربوط به حمل و نقل ریلی است. شاید تعجب کنید ولی مسافرت‌هایی توسط قطار انجام می‌شوند، 24 برابر امن‌تر از مسافرت‌های جاده‌ای هستند. همچنین، تعداد بار و مسافری که از طریق قطار جابجا می‌شوند بسیار بیشتر از ترانزیت‌های زمینی و جاده‌ای است.
محیط زیست: یکی دیگر از مزایایی که سیستم حمل و نقل ریلی کالا دارد، آلودگی بسیار کم و حفظ سلامت محیط زیست است. راه‌آهن به دلیل اینکه خارج از شهر و در حومه قرار دارد، از آلودگی صوتی بسیار کمی برخوردار است؛ به گونه‌ای که سر و صدایی که کامیون‌های ترانزیت ایجاد می‌کنند به دلیل تعداد زیاد آن‌ها در جاده بسیار بیشتر از قطارهای ترابری می‌باشد.
مقرون‌به‌صرفه: تصور کنید قصد ارسال صد تن کالا به شهرستان را دارید. هر کامیون نهایتا 10 تن بار را بتواند جابجا کند. در این صورت شما مجبور هستید تا 10 کامیون اجاره کرده که این امر نیاز به هزینه زیادی دارد. از این رو، با یکبار هزینه کردن می‌توان از طریق قطارهای باربری این مقدار کالا را جابجا کرد.
کاهش ترافیک: یکی از مهمترین مزایای سیستم حمل و نقل ریلی کالا کاهش ترافیک است؛ به گونه‌ای که از میزان کامیون‌های ترانزیت در جاده‌ها به طور چشمگیری می‌کاهد.
سیستم حمل و نقل برای جابجایی کالا بسیار متنوع بوده و هر کدام دارای مزایای منحصربفرد خود هستند. در این مطلب شما را با ویژگی‌های سیستم ریلی آشنا و در خصوص ظرفیت کشور عزیزمان در بخش حمل و نقل ریلی صحبت کردیم. سیستم حمل و نقل ریلی به دلیل اینکه از ایمنی بسیار بالایی برخوردار است جزو محبوب‌ترین روش‌های ترابری بین تاجران بوده و آن‌ها سعی می‌کنند برای حفظ سلامت کالاهای خود از این روش مقرون‌به‌صرفه بهره ببرند. اگر به دنبال جابجایی کالاهای خود به شهرستان یا سایر نقاط جهان هستید، می‌توانید با شرکت‌های حمل و نقل ریلی کالا تماس گرفته و با آن‌ها قرارداد ترانزیت عقد کنید.